भौगोलिक मानांकनाचे (Geographical Indication (GI) Tag) शेती विकासातील महत्व ( Use of GI Tag in Agriculture Sector )

 भौगोलिक मानांकनाचे (Geographical Indication (GI) Tag) शेती विकासातील महत्व 

जीआय टॅग म्हणजे नेमकं काय? उत्पादकांना नेमका कसा फायदा होतो

जीआय टॅग हा शब्द भारतीय वस्तु आणि सेवा अंतर्राष्ट्रीय गुणवत्ता निश्चित करण्यासाठी वापरला जाणारा एक चिन्ह आहे. याचा पूर्ण रूप "भारतीय उत्पादनांचे संरक्षण आणि संवर्धन अधिनियम 1999" अंतर्गत देशाच्या विविध क्षेत्रांमध्ये असणारे उत्पादन आणि सेवा यांच्याकडून निवडण्यात आलेले आहेत. यामध्ये फल, सजीव जंतु, काही शहरे आणि खाद्य उत्पादनांचा विविध श्रृंखला असते. जीएआई टॅग द्वारे उत्पादनांची मान्यता निश्चित केली जाते आणि वेळीच्या वेळी आपण विश्वास ठेवू शकतो की त्यांच्या उत्पादनांची गुणवत्ता उत्कृष्ट आहे आणि ते आधुनिक विकासाच्या दृष्टीने योग्य आहेत.

भौगोलिक मानांकन म्हणजे काय?

एखादे उत्पादन विशिष्ट भागातच घेतले जात आसेल आणि त्या उत्पादनाला काही विशिष्ट ओळख असेल तर त्याला भौगोलिक मानांकन दिले जाते. कोणत्याही उत्पादनाला भौगोलिक मानांकन मिळाल्यास त्या उत्पादनाचे उगमस्थान निश्चित होते. नफा तसेच गुणवत्ता कायम ठेवण्यासाठी त्याचा फायदा उत्पादकांना होतो. भौगोलिक मानांकन हे उत्पादन आणि प्रदेशाशी निगडित आहे. कारण वेगवेगळ्या भौगौलिक परिस्थितीमुळे वेगवेगळ्या ठिकाणी उत्पादित केले जाणारे एकच उत्पादन वेगवेगळ्या गुणवत्तेचे असू शकते. त्यामुळे गुणवत्तेची ओळख कायम ठेवण्यासाठी भौगोलिक मानांकन महत्त्वाचे ठरते.

GI-Tag ची वैशिष्ट्ये

 GI-Tag हे  वस्तूच्या गुणवत्तेची आणि विशिष्टतेची हमी देते, जे त्याच्या मूळ स्थानास मूलत: मानले जाते.

सुरक्षितता

एकदा जीआय संरक्षणाची परवानगी मिळाल्यास, कोणताही अन्य उत्पादक या समान उत्पादनांच्या वस्तू बाजारात आणून या नावाचा दुरुपयोग करू शकत नाही. हे ग्राहकांना त्या उत्पादनाच्या सत्यतेबद्दल हमी देते.

आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील सुरक्षितता

GI-Tag हा बौद्धिक मालमत्ता अधिकार (आयपीआर) चे घटक म्हणून पॅरिस करारअंतर्गत संरक्षित आहे. आंतरराष्ट्रीय स्तरावर, जीआय हा डब्ल्यूटीओच्या बौद्धिक संपत्ती अधिकारांच्या व्यापार-संबंधित पैलूंवरील कराराद्वारे (ट्रिप्स) अंतर्गत शासित आहे. भारतात भौगोलिक इंडिकेक्स ऑफ गुड्स (नोंदणी आणि संरक्षण कायदा), १९९९. हे यावर नियंत्रण ठेवते.

भौगोलिक संकेतांचे काय फायदे आहेत?

1. GI-Tag केलेल्या उत्पादनांच्या डुप्लिकेशनला प्रतिबंधित करते.  जेणेकरून ते दुसर्‍या मार्गाने भारतातील भौगोलिक निर्देशांना कायदेशीर संरक्षण प्रदान करते.

 2. GI-Tag चांगल्या प्रतीच्या उत्पादनांना देण्यात आला आहे जेणेकरून यामुळे ग्राहकांचे समाधान आणि आकर्षण वाढेल.

3. GI-Tag  उत्पादनांची चांगली गुणवत्ता उत्पादकांसाठी आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत स्थान मिळते. GI-Tag प्रदेशातील उत्पादकांचा आणि रोजगाराचा महसूल वाढतो.

4. जीएआई टॅग हा उत्पादनांची मान्यता निश्चित करण्यासाठी वापरलेला एक महत्त्वपूर्ण चिन्ह आहे. याचा फायदा खासगी उत्पादक आणि संचालकांसाठी असतो, त्याचे खाद्य उत्पादन अन्य उत्पादनांपेक्षा उत्कृष्ट आणि महत्त्वाचे दाखवण्यासाठी जरूरी असते.

5. तसेच उत्पादकांना आपल्या उत्पादनांचा अधिक बाजार निर्धारित करण्यासाठी हा टॅग उपयुक्त असतो. असे करून उत्पादक आणि संचालक उत्पादनांची कमतरता कमी करू शकतात आणि अधिक कमाई करू शकतात.

6. जीएआई टॅग वापरकर्त्यांना उत्पादनांच्या मान्यतेवर विश्वास ठेवण्यास मदत करते आणि त्यांच्या उत्पादनांची गुणवत्ता उत्कृष्ट असल्याची खात्री देते. यामुळे, उत्पादनांची गुणवत्ता सुरक्षित ठेवण्याची आणि उत्पादनांच्या स्थानिक उत्पादकांना शीघ्र विकास करण्याची मदत ही जीएआई टॅग नेहमीच देते.

भौगोलिक मानांकनामुळे उत्पादकास कोणते अधिकार प्राप्त होतात

भौगोलिक मानांकनामुळे उत्पादकाला अनेक अधिकार प्राप्त होतात. भौगोलिक मानांकनामुळे भेसळयुक्त उत्पादनाची निर्मिती तसेच विक्री करण्याास आळा बसू शकतो. उदाहरणादाखल दार्जिलिंग चहाचे उत्पादक अन्य ठिकाणी उत्पादित केलेल्या चहाला ‘दार्जिलिंग’ या शब्दाचा वापर करण्यास मज्जाव करू शकतात. दार्जिलंग येथे निर्माण होणाऱ्या चहाची गुणवत्ता अन्य ठिकाणी उत्पादित केल्या जाणाऱ्या चहाच्या गुणवत्तेपेक्षा वेगळी असते. याच कारणामुळे भौगोलिक मानांकनाच्या नियमांनुसार दार्जिलिंग चहाचे उत्पादक अन्य चहा उत्पादकांना दार्जिलिंग हा शब्द वापरण्यास मनाई करू शकतात.

भारतामध्ये कोणत्या राज्यात किती भौगोलिक मानांकन आहेत

भौगोलिक मानांकनाचा उपयोग हा त्या उत्पादनाच्या संरक्षणासाठी होतो. शेती, अन्न, वाईन, स्पिरिट्स, हस्तकला, औद्योगिक उत्पादने या क्षेत्रांत उत्पादित होणाऱ्या उत्पादनांना भौगोलिक मानांकने दिली जातात. भारतामध्ये सध्या एकूण ४३२ उत्पादनांना भौगोलिक मानांकने आहेत. यामध्ये कर्नाटक, तामिळनाडू, उत्तर प्रदेश, केरळ या राज्यांना सर्वाधिक भौगोलिक मानांकने मिळालेली आहेत. भौगोलिक मानांकने मिळालेल्यांपैकी ४०१ मूळचे भारतीय तर ३१ उत्पादने परदेशातील आहेत. कर्नाटक, तामिळनाडू यांच्याकडे सर्वाधिक भौगोलिक मानांकने आहेत. तर उत्तर प्रदेशकडे ३५, महाराष्ट्र ३१ आणि केरळ राज्याकडे ३५ भौगोलिक मानांकने आहेत.

भारतातील प्रसिद्ध भौगोलिक मानांकन प्राप्त उत्पादने

दरम्यान, भारत सरकारने आगामी तीन वर्षांमध्ये भौगोलिक मानांकनाचे महत्त्व लोकांना समजावे यासाठी जनजागृती करण्याचे ठरवले आहे. त्यासाठी सरकारने ७५ कोटी रुपयांचा निधी मंजूर केला आहे. भारतात भौगोलिक मानांकन मिळालेली अनेक प्रसिद्ध उत्पादने आहेत. यामध्ये बासमती तांतूळ, दार्जिलिंग चहा, चंदेरी फॅब्रिक, मैसुर सिल्क, कुल्ली शॉल, कांग्रा चहा, तंजावूर पेटिंग्ज, अलाहाबाद सुर्खा, फारुखाबाद प्रिंट्स आदी उत्पादनांचा यामध्ये समावेश आहे.

भौगोलिक संकेतांची नोंदणी केवळ १० वर्षांच्या कालावधीसाठी वैध आहे, परंतु त्यास प्रत्येक १० वर्षांच्या पुढील कालावधीसाठी नूतनीकरण केले जाऊ शकते. दरम्यान भौगोलिक संकेत म्हणजे एखाद्या विशिष्ट क्षेत्राची किंवा राज्याची सार्वजनिक मालमत्ता ठरत असते.

राज्यातील कोणकोणत्या वस्तूंना मिळालंय  GI-Tag

1.नाशिक- द्राक्ष आणि वाइन

२. सांगली-  बेदाणे

३. वेंगुर्ला – काजू

४. रत्नागिरी – हापूस, कोकम

5. कोल्हापूर –  गूळ

६. पुणे – आंबेमोहोर आणि तांदूळ

७.सोलापूर – चादर आणि टेरी टॉवेल

८. पैठण – पैठणी साडी आणि धागे

९. महाबळेश्वर – स्ट्रॉबेरी

१०. पालघर – वारली पैंटिंग

११. नागपूर –  संत्रे

१२. जालना – गोड संत्रा

 13.वैगाव –  हळद

१४ – भिवापूर –  मिरची

१५. बीड – सिताफळ

१६. नवापूर  –  तूरडाळ

१७. वेंगुर्ला  – काजू

१८. सोलापूरचे-  डाळिंब

१९. लासलगाव – कांदा

२०. जळगाव –  केळी

२१. मराठवाडा – केसरी आंबा

22.डहाणू – घोळवड चिकू

२३. पुरंदर – अंजीर

२४. जळगाव – वांग्याचा भरीत